Nhiều người lo ngại rằng ChatGPT và những công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) tương tự sẽ khiến con người ỷ lại vào chatbot thay vì động não suy nghĩ. Một nghiên cứu của Đại học Messina (Ý) đã thử tìm hiểu vấn đề này.
Nghiên cứu khảo sát 213 sinh viên trong độ tuổi từ 18 đến 30 và thuộc nhiều ngành khác nhau (kinh tế, tâm lý, khoa học v.v) tại các trường đại học ở Ý, bao gồm cả bậc đại học và sau đại học.
Trước tiên, sinh viên được hỏi một loạt câu về (1) Hiểu biết và kinh nghiệm sử dụng ChatGPT; (2) Thái độ và mức độ tin tưởng vào AI; (3) Mức độ tương tác với ChatGPT.
Sau đó, họ làm một bài kiểm tra tiêu chuẩn để đánh giá năng lực tư duy phản biện (critical thinking) và khả năng ra quyết định qua ba tình huống thực tế khó xử kèm theo các câu hỏi liên quan để trả lời trong vòng 100 phút.
Kết quả cho thấy, yếu tố tương tác tích cực với ChatGPTcó tác động nổi trội hơn cả đối với năng lực tư duy phản biện của sinh viên, vượt qua mức độ hiểu biết kỹ thuật hay niềm tin vào công nghệ.
Cụ thể, những sinh viên thường xuyên đặt câu hỏi, phản hồi và khai thác ChatGPT một cách chủ động không chỉ đạt điểm cao hơn trong các bài kiểm tra tư duy, mà còn thể hiện thái độ tư duy phản biện tích cực hơn, như thói quen đặt vấn đề và đánh giá thông tin.
Các tác giả nhấn mạnh, khi sinh viên sử dụng AI như một đối tác học tập – thay vì chỉ là công cụ tra cứu nhanh, họ có thể rèn luyện tư duy phản biện. Ngược lại, nếu chỉ dựa vào AI để tìm câu trả lời sẵn có, thói quen suy nghĩ theo lối mòn và phản xạ tự động sẽ càng được củng cố.
Để lý giải cơ chế này, nhóm tác giả vận dụng thuyết Hai hệ thống tư duy (dual-process theory) của Daniel Kahneman. Theo đó, con người suy nghĩ bằng hai hệ thống:
Hệ thống 1: nhanh, trực giác, tự động – hoạt động hiệu quả với thông tin quen thuộc, nhưng dễ sai với vấn đề phức tạp.
Hệ thống 2: chậm, có ý thức, cần nỗ lực – sử dụng khi cần phân tích, đánh giá, lập luận logic.
Trong thực tế, Hệ thống 2 thường không được “bật” trừ khi có động lực rõ ràng. Nếu được sử dụng đúng cách, ChatGPT sẽ buộc người học phải phân tích, phản biện và đối chiếu thông tin, từ đó “bật” Hệ thống 2.
Ngoài ra, ChatGPT có thể hỗ trợ sinh viên xử lý các thông tin phức tạp mà không tốn quá nhiều nỗ lực trí óc (ví dụ, diễn đạt lại thông tin). Điều này cho phép giảm một phần tải trọng nhận thức (cognitive load), từ đó giúp sinh viên có thời gian tập trung vào phần tư duy cốt lõi.
Ngược lại, khi chỉ sử dụng AI như một “máy tìm đáp án”, người học dễ rơi vào lối tư duy lười biếng – phản ứng nhanh nhưng thiếu đánh giá sâu.
Rõ ràng, vấn đề không nằm ở công cụ, mà nằm ở cách người học sử dụng công cụ đó.
Kết quả nghiên cứu đưa ra những gợi ý rõ ràng cho giáo dục đại học: Thay vì tích hợp AI một cách máy móc vào lớp học hay cấm học sinh/sinh viên sử dụng AI, giảng viên cần thiết kế các hoạt động khuyến khích người học tương tác chủ động với chatbot – như đặt câu hỏi có chiều sâu, đánh giá phản hồi từ AI, hoặc so sánh câu trả lời của chatbot với tài liệu học thuật.
Trong quá trình này, giảng viên sẽ đóng vai trò hỗ trợ, như những người đồng hành, giúp định hướng hành trình học tập của người học một cách toàn diện và phù hợp với từng hoàn cảnh.
Tuy nhiên, các nhóm tác giả thừa nhận rằng nghiên cứu dựa trên mẫu sinh viên đại học nên kết quả không chắc sẽ đúng với các nhóm tuổi hoặc trình độ học vấn khác.
Nghiên cứu đã được công bố trên tạp chí Learning and Instruction.
Nguồn tham khảo:
Rossella Suriano, Alessio Plebe, Alessandro Acciai, Rosa Angela Fabio, "Student interaction with ChatGPT can promote complex critical thinking skills", Learning and Instruction, Volume 95, 2025, 102011, ISSN 0959-4752, https://doi.org/10.1016/j.learninstruc.2024.102011
Nguồn: khoahocphattrien.vn
Triển lãm quốc tế Đổi mới sáng tạo 2025
Điểm tin Khoa học và Công nghệ tháng 7
